‘Cultuurverandering nodig voor regie op de openbare ruimte’

Foto op overzichtspagina: Alex Schröder

Het is dringen in de openbare ruimte in Nederland. Klimaatadaptatie, de energietransitie, woningbouw, mobiliteit, en het bevorderen van een gezonde en sociale leefomgeving: al deze opgaven vechten om voorrang bij het verdelen van de schaarse ruimte. Het vaststellen van integrale doelen en visies voor de openbare ruimte lukt vaak nog wel. Maar de uitvoeringspraktijk is weerbarstig. “Het is soms roeien tegen de stroom in”, vertelt Robert Barker, wethouder Buitenruimte in Den Haag. Hij ziet dat vooral de ‘zachte kant’ van binnenstedelijke bouwen onder druk staat in de groeiende ruimtevraag.

Barker: “Neem het voorbeeld van een parkeerdek. Vaak wordt een parkeergarage dan gecombineerd met een groen veldje er bovenop. Maar dat groen biedt weinig natuurlijke waarde. Vaak zit er een heel dun laagje op en ook de waarde qua klimaatadaptatie is meestal beperkt”, weet de wethouder, die namens de Partij voor de Dieren in het college zit.

Gemeente Den Haag onderzocht in alle wijken waar kansen liggen om meer te vergroenen. “Dat blijkt heel moeilijk te zijn, vooral door alle kabels en leidingen die onder de grond liggen. Nutsbedrijven en telecomaanbieders willen hun kabels zo ver mogelijk uit de buurt van andere kabels aanleggen, zodat ze elkaar niet raken. Als samenleving ben je dan de dupe onder de grond”, aldus de Haagse wethouder.

Ingewikkelde puzzel

Zwolle kiest voor gebiedsgericht werken om haar groeiambities te realiseren en tegelijkertijd de leefbaarheid, duurzaamheid en identiteit van wijken te behouden en te versterken. “Vaak is dat een ingewikkelde puzzel”, zegt Arjan Spaans, CDA-wethouder Duurzame Stadsontwikkeling. “Als ik gebiedsgericht ga revitaliseren heb ik te maken met allemaal verschillende budgetten. Als wethouders zullen we vaker het lef moeten hebben om te ontschotten wanneer we meerdere opgaven tegelijk oppakken. Door de beschikbare budgetten op elkaar te stapelen, wil ik geld overhouden. Een deel daarvan wil ik gebruiken voor wensen van de inwoners. Dat zorgt voor draagvlak.”

De Zwolse wethouder wijst daarnaast op het belang van digitalisering van bodeminformatie voor datagedreven beslissingen in de ruimtelijke ordening. “Er zijn al veel systemen beschikbaar, maar het ontbreekt nog aan samenhang. Wie koppelt de systemen aan elkaar en voert daar de regie op? Laten we niet eindeloos met pilots bezig blijven, maar werk maken van het serieus opschalen van de digitaliseringsagenda voor de openbare ruimte.”

Cultuurverandering nodig

Na deze twee inleidende speeches van de Haagse en Zwolse wethouders gaan de aanwezige bestuurders met elkaar in gesprek. Waar lopen zij tegenaan als zij regie willen nemen op de openbare ruimte? “Bij veel gemeenten is beheer en onderhoud de kern van de zaak. Terwijl het veel meer een ontwikkelportefeuille is geworden. Dat komt nog veel te weinig uit de verf”, constateert een bestuurder.

Beheer en onderhoud van het riool is volgens hem vaak leidend bij aanpassingen van de openbare ruimte. Opgaven als klimaatadaptatie, de mobiliteitstransitie en spelen en ontmoeten worden ‘erbij’ gedaan, beaamt een wethouder van een andere gemeente. “Ik zie dat mensen die met de openbare ruimte werken, dat voornamelijk vanuit het perspectief van beheer en onderhoud doen. Terwijl de openbare ruimte de meest strategische plek is om andere doelstellingen te realiseren. Er is een cultuurverandering nodig binnen gemeenten om op een andere manier naar die plekken te kijken. Als portefeuillehouder kun je intern het gesprek aangaan over de beleidsambities die je beoogt. Dat is het begin van die cultuuromslag.”

Meer zeggenschap nodig over ondergrond

Regie hebben op de openbare ruimte betekent ook dat gemeenten hun ondergrond niet zomaar ‘weg moeten geven’ aan telecomaanbieders en nutsbedrijven, vinden meerdere bestuurders. “Daarvoor hebben we meer houvast nodig richting deze partijen. We hebben meer zeggenschap nodig”, betoogt een wethouder. Gemeenten maken zich zorgen over de uitrol van 5G en nieuwe telecominfrastructuur, en willen nieuwe regels om de aanleg beter te kunnen sturen en om de impact op de omgeving te beperken. De nieuwe Telecommunicatiewet verplicht gemeenten tot het beschikbaar stellen van hun publieke infrastructuur, wat vraagt om duidelijke afspraken over de aanleg en het onderhoud. Het is een kwestie waarover ISOR met het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, als coördinerend ministerie binnen de Rijksoverheid voor bodem en ondergrond, in gesprek is.

Uitgestelde keuzes

Sinds enkele jaren onderkent het Rijk weer dat er een grote opgave ligt in de bodem en ondergrond. “Bodem en ondergrond waren enigszins uit zicht geraakt na de decentralisatie, maar staan weer stevig op de agenda van de Rijksoverheid. Samen met gemeenten moeten we een instrumentarium ontwikkelen om de regie op de bodem te versterken”, vertelt Jaap Slootmaker, directeur-generaal Water & Bodem op het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

De DG constateert dat er al wel veel pilots zijn. “Dat is heel goed, maar nog wat veilig. Je doet wel wat, maar hoeft nog niets te beslissen. Pilots zijn als je niet oppast een vluchtheuvel voor uitgestelde keuzes. Daar moeten we aan voorbij en dat vergt lef. Want het zijn geen gemakkelijke keuzes, overal knelt het in de openbare ruimte. Het zal daarom niemands ideale besluit zijn. Maar dat is vaak beter dan géén besluit. Het helpt dan om besluiten te accepteren en elkaar keuzes te gunnen”, aldus Slootmaker, die de ISOR-leden oproept om suggesties met hem te delen. “Wij maken als rijksoverheid een programma Bodem, Ondergrond en Grondwater (BOG) onder de Omgevingswet. Kom met een top 5 van punten die zouden helpen, voed ons met jullie suggesties. Laat ook weten wat volgens jullie nodig is om pilot op te schalen naar geaccepteerd beleid.”

Bob van Graft, directeur Ruimtelijke Informatie bij het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO) gaat vervolgens in op de roep om verbetering van digitalisering in de bodem. “Ik was laatst bij TNO, dat verantwoordelijk is voor de Nederlandse Basisregistratie Ondergrond (BRO), een landelijke database met betrouwbare informatie over de bodem en ondergrond. Het is indrukwekkend wat daar aan data, kennis en kunde aanwezig is. Maak daar optimaal gebruik van.”

Virtuele kopie van de ondergrond

Van Graft heeft nieuws over de ontwikkeling van ‘digital twins’ voor ruimtelijke plannen en gebiedsontwikkeling. Digital Twins kunnen virtueel 2D en 3D animaties en simulaties maken van onder andere de ondergrond, om met real time data en geologische informatie nauwkeurig de bodemtoestand en -eigenschappen te analyseren en zichtbaar te maken. “Ook op Europees niveau moeten digital twins het makkelijker maken om gestandaardiseerd informatie met elkaar te kunnen uitwisselen”, vindt Van Graft. Zijn directie levert daarom een directeur die zich gaat richten op het standaardiseren en harmoniseren van alles op het gebied van digital twins in Europa. “Om ervoor te zorgen dat we niet alleen in Nederland gestandaardiseerd kunnen werken, maar ook met de buurlanden om ons heen. Met diverse programma’s proberen we nu ook al te zorgen dat we provincies, gemeenten en waterschappen kunnen helpen in dit vraagstuk.”

Andere bril

Na deze belofte gaan de aanwezigen nogmaals met elkaar in gesprek om hun ervaringen te delen. Zo blijkt Leiden stappen te hebben gemaakt met integraal programmeren. Als er plannen zijn om de riolering te vervangen, worden andere afdelingen op het stadhuis actief benaderd om ook hun doelstellingen mogelijk te maken. Een andere gemeente heeft een instrument ontwikkeld om op basis van de Omgevingsvisie naar een wijk of straat te kijken. “Dat dwingt je om met een andere bril naar de openbare ruimte kijken en stimuleert daardoor de cultuuromslag die nodig is.”

Goede formule

Het Platform ISOR neemt de opgehaalde inzichten mee in de programmering voor het komende jaar. Zo geeft de werkgroep ‘Organisatiekracht en ketensamenwerking’ aandacht aan de benodigde cultuurverandering en leiderschap in de gemeentelijke organisaties. “Ook het op basis van data en digital twins beter ontwerpen van de openbare ruimte zowel, boven- als ondergronds, heeft een stevige plek binnen ISOR”, zegt Machteld Hooyman, programmamanager ISOR, na afloop van de bijeenkomst. “Het bestuurdersdiner bleek een goede en informele formule om Rijk en gemeenten met elkaar in gesprek te laten gaan. Voor herhaling vatbaar!”